تکبر و سرکشى ابلیس
ابلیس گر چه فرشته نبود[1] ولى از عابدان ممتاز خدا با نام «حارث» در میان کرّوبیان و فرشتگان، به عبادت خدا اشتغال داشت، و به فرموده حضرت على - علیه السلام -، «او شش هزار سال خدا را عبادت نمود، که معلوم نیست از سالها دنیا است یا سالهاى آخرت، در عین حال لحظهاى تکبر، همه عبادت او را پوچ و نابود ساخت».[2]
همه فرشتگان فرمان حق را به طور سریع اجرا کردند، ولى ابلیس بر اثر تکبر، از سجده نمودن خوددارى ورزید، و در صف کافران قرار گرفت.[3]
مطابق آیه 34 بقره، ابلیس در این نافرمانى، مرتکب سه انحراف و خلاف شد:
1. خلاف عملى: چنان که تعبیر به «اَبى» (سرکشى کرد) بیانگر آن است، که موجب فسق او شد.
2. خلاف اخلاقى: چنان که تعبیر به «اِستَکْبَرَ» (تکبیر ورزید) حاکى از آن است که موجب خروج او از بهشت، و داخل شدنش به دوزخ گردید.
3. خلاف عقیدتى، که با مقایسه کبرآمیز خود، عدل الهى را انکار کرد «وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ؛ از کافران گردید».
خداوند به ابلیس خطاب کرد و فرمود: «اى ابلیس! چه چیز مانع تو شد که از سجده کردن مخلوقاتى که با قدرت خود آن را آفریدم سرباز زدى؟»
ابلیس در پاسخ خدا، نه تنها عذرخواهى نکرد، بلکه با مقایسه غلط خود که مقایسه جسم خود با جسم آدم بود گفت: «من از آدم بهترم، مرا از آتش آفریدهاى، ولى آدم را از گِل و آتش بر گل برترى دارد.»
همین تکبر و خود برتربینى ابلیس باعث شد که خداوند به او فرمان داد:
«فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیکَ لَعْنَتِى إِلى یوْمِ الدِّینِ؛ از آسمانها و صفوف فرشتگان خارج شو که تو رانده درگاه منى، و قطعاً لعنت من بر تو تا روز قیامت ادامه دارد.»
ابلیس گفت: «پروردگارا! مرا تا روزى که انسانها برانگیخته مىشوند (روز قیامت) مهلت بده».
خداوند فرمود: «تو از مهلت شدگان هستى، ولى تا روز و زمان معین.» ابلیس (که از این مهلت، بیشتر مغرور شد، و از آن جا که در رابطه با آدم - علیه السلام - رانده درگاه خدا شده بود، همه دشمنى خود را به آدم آشکار کرد و) گفت: «خدایا به عزتت سوگند، همه انسانها را گمراه خواهم کرد، مگر بندگان خالص تو را از میان آنها، که بر آنها سلطه ندارم».[4]
[1] به گفته قرآن، ابلیس از نژاد جن بود، که در جمع فرشتگان عبادت مىکرد. (کهف، 50)
[2] نهج البلاغه، خطبه 192.
[3] بقره، 34.
[4] سوره صاد، آیه 71 تا 83؛ نام ابلیس حارث بود، پس از آن که از درگاه خداوند رانده شد، به ابلیس لقب گرفت، زیرا ابلیس یعنى مأیوس گشته از رحمت خدا.
ضامن